Gogol albo popraweczki

Rewizor na scenie Teatru Dramatycznego wzbudza mieszane uczucia. Skłania do podziwu dla realizatorów, a równocześnie każe myśleć, czy ten sposób potraktowania tekstu nie sprawdziłby się lepiej w innym miejscu.

Jurij Murawicki, reżyser tego przedstawienia nie ukrywa swego powinowactwa duchowego czy może raczej  artystycznego długu wdzięczności w stosunku do Wsiewołoda Meyerholda i jego teatralnych doktryn: widowiska odchodzącego od ściśle pojmowanego psychologicznego realizmu, wzbogaconego o biomechaniczne elementy: akrobatykę, clownadę, rzeczywistego świata zdekonstruowanego i złożonego na nowo według rygorystycznego planu. Rewizor w Teatrze Dramatycznym takim pozarealistycznym przedstawieniem niewątpliwie jest – a w dodatku, gdy rozważy się, czy plan reżysera został zrealizowany – odpowiedź brzmi: tak, to jest przedstawienie „zrobione”, i zrobione niesłychanie konsekwentnie. Ruch sceniczny, gest, sposób dialogowania, kostiumy są ściśle sformalizowane, i w tym aspekcie przedstawienie Murawickiego jest znakomite. Horodniczy Henryka Niebudka z karykaturalnie wymodelowaną sylwetką (ten brzuch wypchany pod mundurem watówką!), sprawiający wrażenie, że przez scenę nie kroczy, ale turla się niczym gigantyczna piłka; świetnie narysowana przez scenografkę postać jego córki, z wydętymi jak balony bufiastymi rękawami z tiulu, w czarnych rękawiczkach skrywających wiecznie rozcapierzone dłonie, przemawiająca drewnianym głosem, ciągle niemal z tą samą intonacją niczym jakaś upiorna lalka; Horodniczyna w fioletowej sukni skrojonej tak, że nosząca ją Małgorzata Rożniatowska przypomina jakiegoś karykaturalnego owada; upiorni mieszkańcy tej mieściny leżącej in the middle of nowhere, ci miejscy urzędnicy, podwładni Horodniczego o zmechanizowanych gestach automatów; zabawni kupcy przychodzący na skargę na włodarza miasta, chłopy o długaśnych brodziskach i w ogromnych futrzanych czapach, podobni do siebie kubek w kubek; a wreszcie Chlestakow nadruchliwy, fircykowaty, raczej mały chłopczyk zrazu zdumiony, a potem zachwycony tym panopticum, traktujący je jak nową i wyjątkowo zajmującą zabawkę – cały świat wymyślony przez Murawickiego i jego scenografkę Galinę Sołodownikową zrobiony jest bezbłędnie. Ma zresztą wyraźny adres kierujący nasze myśli ku niememu ekspresjonistycznemu kinu lat dwudziestych – przed każdym z pięciu aktów Gogolowskiej sztuki na zasłoniętej kurtynie wyświetlana jest ozdobna winieta niczym napis w dawnym filmie informująca nas o tym, co za chwilę zobaczymy (który to pomysł można, swoją drogą, z czystym sumieniem pominąć, bo jest scenicznym bibelotem niewiele wnoszącym w całość przedstawienia). Wyrazy najwyższego uznania należą się i reżyserowi, i jego aktorom za plastyczny pomysł na przedstawienie oraz za jego realizację – cały trud przeprowadzenia przez siebie tego apsychologicznego założenia, poddanie się tak surowemu formalnemu rygorowi. Bo ten przedstawienie Murawickiego ma. I to taki, że mógłby ten Rewizor świecić przykładem polskiemu teatrowi, który od ponad dwóch dekad formę teatralną odrzucił na rzecz tak zwanego aktorstwa osobowościowego, którego istota sprowadza się do znanego powiedzenia: „jakim mnie, Panie Boże, stworzyłeś, takiego mnie masz”.

Jest jednak pewne „ale”. Może nawet dwa. Pierwsze „ale” to pytanie: jakie przesłanie niesie to skrajnie sformalizowane przedstawienie? Bo wycyzelowana forma zdaje się w nim gubić to, co u Gogola w tym tekście najważniejsze: mechanizm zastraszenia, życia w wiecznym lęku odbierającym władzę trzeźwego osądu świata, lęku, który w nic nieznaczącym chłystku i lekkoduchu każe zobaczyć postać niosącą zagrożenie dla tego kawałka świata. Realizm Gogola, nawet jeśli sprowadzony do zjadliwej karykatury, wciąż zdaje się otwierać większe możliwości interpretacji (przytoczone w programie fragmenty recenzji Konstantego Puzyny z legendarnego Rewizora z 1952 roku z Janem Kurnakowiczem jako Horodniczym czy nowatorskie w technice telewizyjnej, a równocześnie tradycyjnie psychologiczne przedstawienie Jerzego Gruzy z 1975 roku pokazują dobitnie, jakie możliwości otwiera przed realizatorami tekst tej komedii, jeśli potraktuje się go realistycznie!). I kiedy patrzy się na te figury stworzone na scenie Teatru Dramatycznego przez Murawickiego i Sołodownikową, to po odrzuceniu rozważań o Meyerholdzie czy meyerholdowszczyźnie tej inscenizacji, całego teoretycznego aparatu teatrologa – większość widzów nie ma go, zresztą to nie ich sprawa – pozostaje zaskakująca refleksja: ten Rewizor to paradoks. Przewaga strony formalnej, sprowadzenie aktorów do roli figur na scenie każe sądzić, że w gruncie rzeczy mamy do czynienia z teatrem lalkowym wykonanym w „żywym planie”. I kto wie, czy przeniesienie takiej inscenizacji na lalkową scenę, nie tchnęłoby w nią życia – lalki w jakiś sposób „dowartościowałyby” ją psychologicznie. Odebranie żywym ludziom większości psychologicznej prawdy zamiana ich w typy, to zaś zabieg w druga stronę. Wyjątkiem jest postać zagrana przez Małgorzatę Rożniatowską – ta karykatura matrony, jakby wyjęta ze słynnego wiersza Boya, mogłaby z powodzeniem funkcjonować pośród postaci narysowanych całkowicie realistycznie.

Są w tym przedstawieniu dwie sceny zrealizowane w dużej części jeśli nie wbrew tekstowi Gogola, to z pewnością cokolwiek na przekór autorowi. Jedna z nich to niespodzianka – zazwyczaj w Rewizorze jak na popisową arię czeka się na słynny monolog okpionego Horodniczego, tę erupcję wściekłości, rozpaczy, skowyt zranionej miłości własnej. Zazwyczaj to jest crescendo, którego kulminacją jest jedno z najsłynniejszych teatralnych zdań, tak słynne, jak „być albo nie być” – a więc to wykrzyczane w widownię pytanie: „Z kogo się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie!”. W przedstawieniu na deskach Teatru Dramatycznego Henryk Niebudek prowadzi ten monolog zupełnie inaczej – to nie jest linia wznosząca się, ale wręcz diminuendo, coraz ciszej, coraz intymniej. Miało być inaczej – i jest inaczej. Tyle że przypomina się Agnieszka Osiecka i jej powiedzenie, że „popraweczki” często znaczą „pogorszeczki”. Tak jest i tutaj. Monolog niknie. To pokazuje, że tradycja w teatrze nie oznacza wyłącznie skostnienia – najczęściej stoi za nią praktyka pokoleń artystów, a odejście od niej nader często kończy się „sukcesem inaczej”.

Jest jednak w przedstawieniu Murawickiego scena, która w pewnym sensie kasuje cały zagrany już tekst. Oto w finale, kiedy u Gogola Chlestakowa już nie ma, bo zwiał, wystrychnąwszy na dudka i ośmieszywszy wszystkich miejskich podleców i głupców – tym sposobem Gogol wymierza im przecież karę, na którą zasłużyli całym swoim życiem! – u Murawickiego Chlestakow pojawia się na scenie jeszcze raz, wniesiony za kołnierz przez żandarma w skórzanym płaszczu wyraźnie nawiązującym do ubiorów katów z NKWD. Mieszkańcy rzucają się na nieszczęśnika – i do finalnych oklasków wychodzą z ustami umazanymi czerwoną farbą. Domyślamy się, że właśnie zagryźli Chlestakowa, a więc wymierzyli mu sprawiedliwość. A tego Gogol jako żywo nie napisał. Niemal trzy godziny Rewizora interpretacyjnie na nic – trujący urok tej komedii polega też i na tym, że Chlestakow swoim pojawieniem się w mieście kompromituje jego mieszkańców i tacy właśnie powinni pozostać do samego końca: głupi, bezbronni w swojej śmieszności i drżący na nowo, bo żarty się skończyły – przybył prawdziwy rewizor i dopiero teraz zacznie się ich gehenna. Nie majstrujmy przy arcydziełach – ich twórcy są zazwyczaj mądrzejsi od biorących je na warsztat realizatorów.

Drobna uwaga dla autorki nowego tłumaczenia: oryginału Rewizora „k sożaleniju” nie znam, nie wiem zatem, czy określenie Horodniczego, że „głupi jak dziurawy but” jest bliższe tekstu Gogola. Wiem jedno: w liczącym sobie blisko wiek przekładzie Juliana Tuwima Horodniczy „głupi jak siwy wałach” jest i śmieszniejszy, i bardziej dotkliwy.

12-01-2022