Ciemny grylaż powraca

Akcja Ciemnego grylażu dzieje się w redakcji rumuńskiej gazety. Scenografia i świetne kostiumy Zuzanny Markiewicz przenoszą nas w lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku. Przed nami typowe biurka i fotele, maszyny do pisania i lampki oraz inne gadżety przywodzące na myśl tamte realia. Zespół redakcyjny prezentuje modę w różnych wariantach. Mamy więc spodnie dzwony, buty na platformach, obcisłe sweterki damskie i męskie, koszule z dużymi kołnierzykami, kraciaste spódnice krótkie i długie, szerokie wzorzyste krawaty. Zwracają też uwagę stylizacje fryzur,  szczególnie u żeńskiej części redakcji. Przewijają się znajome trendy, to jest: trwałe ondulacje, tapiry i precyzyjnie wywinięte na zewnątrz włosy, utrwalone mocnym lakierem.  

Cezary Żak sięga po tekst Jerzego Dobrowolskiego i Stanisława Tyma, napisany w latach siedemdziesiątych, który zatrzymany przez cenzurę, doczekał się premiery dopiero po podpisaniu Porozumień Sierpniowych w 1980 roku. Na fali zmian grano go z powodzeniem w Teatrze Rozmaitości w Warszawie. Skomplikowaną historię przeróbek utworu oraz jego zagadkowego tytułu opisuje w programie Roman Dziewoński. „Sztuka otrzymała tyleż smaczny, co przewrotny tytuł Ciemny grylaż. Z jednej strony kojarzył się on z powszechnymi w tamtych czasach cukierkami grylażowymi. Z drugiej określenie to przywodziło na myśl ich kolor, czyli kolor «ciemnego grylażu», ochrzczonego przez obywateli krótko – «sraczkowaty». (…) Owa «sraczka» była więc wszędzie i kształtowała koloryt rzeczywistości, w której obowiązywały kartki, polowano na papier toaletowy, lodówki, pralki, kafelki i (…) meble. Rzeczywistości opartej na piramidzie zależności i zakłamania, czyli «moralności socjalistycznej», której faktycznego znaczenia nikt tak naprawdę nie rozumiał”.  

Ówcześni widzowie doskonale orientowali się, że nie o Rumunię chodzi, ale o Polskę. Teatr przyzwyczaił publiczność do mówienia aluzjami. Niektóre rumuńskie imiona i nazwiska postaci brzmiały zresztą dość znajomo. Redaktor działu muzycznego nazywa się bowiem Paderescu, a asystentka redaktora naczelnego Secrecu. Rzecz jasna Rumunia stanowiła tylko egzemplifikację absurdów przenikających rzeczywistość całego bloku socjalistycznego. Dziś pojawia się jednak pytanie, po co wracać do tej skądinąd zgrabnej i dobrze napisanej satyry na czasy, które bezpowrotnie odeszły? Przecież żyjemy w innej epoce, a w maju tego roku Polska będzie obchodzić dwudziestą rocznicę przystąpienia do Unii Europejskiej. Już początkowe sceny przedstawienia w Och-Teatrze dowodzą, że Ciemny grylaż wcale się nie zestarzał, a galeria typów ludzkich wypełniających redakcję dziennika Płonąca Żagiew oraz panujące w niej układy, nie odeszły do lamusa. Reżyser spektaklu bardzo dobrze o tym wie. Ku przestrodze pokazuje, co się dzieje, kiedy czwarta władza realizuje jedynie słuszną linię partii, będącej u steru. Nie trzeba sięgać daleko. Przecież całkiem niedawno doświadczaliśmy codzienne, jakie są efekty podporządkowania sobie przez rządzących mediów publicznych.

Cezary Żak nie tylko reżyseruje spektakl, ale jest również odtwórcą roli Naczelnego Nicolae Pelicanu. Doskonale wciela się w postać aparatczyka, który pociąga za sznurki. Rozumie, że utrzymanie kierowniczego stanowiska wymaga zręcznej manipulacji podwładnymi. Namawia kolegów na szczerość równoznaczną z donosicielstwem, a rezultaty ich zwierzeń odnotowuje w pokaźnych rozmiarów zeszycie, gdzie każdy z redakcji ma swoją rubrykę. Skrupulatnie gromadzi materiał, żeby wyeliminować „niepewnych politycznie” dziennikarzy. Musi trzymać rękę na pulsie, żeby niepożądane treści nie wypłynęły na powierzchnię, więc jeśli trzeba, napisze wstęp do wstępniaka albo sprostuje sprostowanie. Jego zastępca Turkulec (Grzegorz Warchoł) to prawa ręka Pelicanu, jednocześnie stary wyjadacz, który zawsze wie, jak się ustawić, żeby nie narazić się nikomu na górze.

W zespole redakcyjnym każdy prowadzi swoją grę. Vulpescu (Jarosław Boberek) podczas kolegium wymaga od kolegów umiejętności wygłaszania populistycznych peanów na cześć władzy. Najbardziej biegła okazuje się ku zaskoczeniu pozostałych świeżo przyjęta do redakcji stażystka Agata Zemanek (Weronika Warchoł). Nie dorównują jej ani Paderescu (Bartłomiej Firlet), ani Beleciu (Wojciech Solarz), ani Marica Tunsu (Katarzyna Kołeczek), specjalizująca się w preparowaniu przychylnych władzy listów do redakcji. Ostania z wymienionych naraża się zresztą redaktorowi Vulpescu, bo przez pomyłkę daje mu do przeczytania oryginalną korespondencję, w której adresat skarży się na swój los. Kitlaru (Michał Sitarski) i Pascalide (Michał Zieliński) początkowo zdają się omijać system i zdobywają sympatię widzów. Sprytnie wyprowadzają w pole Naczelnego w finale pierwszego aktu, należącego do najlepszych scen spektaklu. Potem jednak obaj okazują się żałosnymi karierowiczami broniącymi swoich stołków. Secrescu (Marta Chodorowska) sprawia wrażenie mało rozgarniętej, ale dobrze wie, co zrobić, żeby wkraść się w łaski swego szefa. Tę osobliwą plejadę dopełniają: Pani z miasta (Ilona Ostrowska) usiłująca wręczyć łapówkę i świeżo upieczony, pozbawiony kompetencji Minister Oscu Pinesku (Jakub Zając), który sporo namiesza w redakcji dziennika Płonąca Żagiew.

Cały zespół gra kapitalnie, tworząc groteskowe panoptikum krętaczy i oportunistów. Z tego schematu wyłamuje się jedynie sprzątaczka Josefova (świetna Izabela Dąbrowska), która wkracza z odkurzaczem w najmniej odpowiednich momentach. Ona też ma swoją strategię – albo nie słyszy, albo nie rozumie tego, co się do niej mówi. Ciemny grylaż w nowej, współczesnej odsłonie okazuje się nadal aktualny. Inteligentna rozrywka, która wyszła spod pióra błyskotliwych satyryków tropiących nonsensy peerelu, i dziś stanowi umiejętny komentarz do rzeczywistości.

17-04-2024