Układ dążący do nierównowagi

Kiedy publiczność wchodzi do sali, spod jednego krańca perlistoróżowej podłogi baletowej wystają pośladki i nogi Wojciecha Grudzińskiego – leży na brzuchu. Spod drugiego krańca wystają tors i głowa Marii Magdaleny Kozłowskiej – półleży, opierając się na łokciach. W sekwencji otwierającej Teach Me Not!, nową pracę choreograficzną Grudzińskiego powstałą w koprodukcji warszawskiego Nowego Teatru i fińskiego centrum nowego tańca Zodiak, te dwa ciała będą starać się – raz mniej, a raz bardziej udolnie – stworzyć iluzję jedności. Tułów Kozłowskiej i nogi Grudzińskiego, ręce Grudzińskiego i głowa Kozłowskiej – części ciała na zmianę chowając się pod płachtą podłogi i wyłaniając spod niej, układają się w różne dziwaczne całości. Organizm powstały z dwóch ciał wydaje się nienaturalnie długi i gibki, ma coś z człowieka, ale też z potwora albo zabawki, którą można dowolnie rozciągać. Kończyny żyją swoim życiem, raczej eksplorują przestrzeń i własne możliwości ruchu w niej, niż coś performują dla publiczności. Sekwencja ta kończy się, kiedy Grudziński w całości wyłania się spod baletówki i zdejmuje pierwszą maskę. Spod różowej, wykonanej ze sztucznej skóry i przywodzącej na myśl ludzko-zwierzęcą hybrydę wyłania się druga – drewniana, przypominająca narzędzie tortur. Oprócz otworów na oczy wycięto w niej słowo „NO!” – w miejscu, gdzie znajdują się usta performera. Kiedy dwa ciała ustanawiają się na scenie jako osobne, choć nie niezależne całości, zaczyna się między nimi gra.

„NO!”, czyli „NIE!” wycięte w masce to słowo, które ma dla tego performansu szczególne znaczenie. Proces pracy nad nim rozpoczął się bowiem w momencie, kiedy Grudziński zaprosił swojego byłego nauczyciela ze szkoły Codarts w Rotterdamie, by wystąpił w jego choreografii jako performer, a ten odmówił. Teach Me Not!, do którego ostatecznie choreograf zaprosił Kozłowską – artystkę multidscyplinarną – ukonstytuowało się wobec tej odmowy, ale też inkorporowało sam akt odmowy jako sprawczy komunikat. „Nie” z jednej strony uniemożliwia demokratyzację relacji nauczyciel – uczeń, a z drugiej pozwala uruchomić proces emancypacji ucznia wobec nauczyciela i dalej – poddanego wobec tego, kto ma władzę.

Rozgrywanie relacji, w której występuje nierówna władza, jest jednym z podstawowych mechanizmów performatywnych tej pracy choreograficznej. Po oddzieleniu się od siebie Grudzińskiego i Kozłowskiej performerka zaczyna odgrywać rolę treserki, która za pomocą drewnianych, fallicznych przedmiotów znajdujących się w przestrzeni sceny wymusza na swoim towarzyszu określone sposoby poruszania się. Przygina części jego ciała do podłogi, ustala dla niego niewygodne, wyczerpujące pozycje. Ze względu na ramowanie tej pracy w kontekście historii o nauczycielu możemy odczytywać tę sekwencję jako wariację na temat przemocy wpisanej w proces nauczania, w którym kształcenie jest często eliminacją kształtu własnego ucznia na rzecz dostosowania go do znormalizowanych form wyrazu. Grudziński i Kozłowska – a także współpracująca z nimi kostiumografka Marta Szypulska i autor projektu sceny Rafał Dominik – uruchamiają tutaj również spektrum skojarzeń związanych z praktykami seksualnymi, na przykład BDSM. W rezultacie figura nauczyciela-mistrza staje się przesycona seksualnością, a przez praktyki seksualne wyraża się relacja nierówności znajdująca się w samym centrum sfery polityczności. Tam gdzie pojawia się nierówność, można bowiem znaleźć nie tylko przemoc, ale też energię buntu i transgresji.

W Teach Me Not! można zauważyć dwie modalności dramaturgiczne. W ramach pierwszej z nich ciała osób performerskich realizują różnego rodzaju zadania, które modyfikują relacje między nimi – jedność zostaje przeorganizowana w hierarchię, a później hierarchia staje się relacją współpracy. Druga modalność ma związek z tym, w jaki sposób działanie ciał na scenie zostaje zaprzęgnięte do skonstruowania wypowiedzi o tańcu, a konkretnie o edukacji tanecznej. W ciałach Grudzińskiego i Kozłowskiej – przez to, że są nagie, a ich twarze zasłaniają maski – odnajdujemy coś z kondycji dziecięcości albo wręcz pierwotności – stanu sprzed wynalezienia norm. Dlatego ich działania wydają się zajmować wąską strefę między zabawą a przemocą, między rozpoznawaniem granic w relacji z Innym a celowym ich naruszaniem.

W finale, z tyłu sceny wyświetlane są napisane przez Weronikę Murek teksty dotyczące tańca i sytuacji edukacji tanecznej – między innymi tego, w jaki sposób niektórzy zostają wybrani jako godni kariery na scenie, a inni odesłani w artystyczny niebyt. Centralną figurą – nacechowaną również symbolicznie, jako wariacja na temat fallusa – staje się tutaj baletowy drążek. Tekst w Teach Me Not! pozwala w precyzyjny sposób prowadzić uwagę publiczności i modelować sensy, które odbiera. Zastanawiam się jednak, czy ten rodzaj bezpośredniej wykładni sensu, który wprowadza do choreografii tekst jest tutaj potrzebny i dochodzę do wniosku, że nie. W swojej nowej choreografii Grudziński pokazuje swój talent do pracy z „dużymi obecnościami” – takimi są tutaj zarówno performerzy, jak i obiekty – drewniane fallusy różnej wielkości, a także muzyka Lubomira Grzelaka i Wojtka Blecharza – cielesna, pulsująca, transowa. Tekst jest kolejną taką dużą obecnością, jednak choć przekazuje treści związane z ciałem, jego treningiem i doświadczeniem, to wydaje się odcieleśniony, odseparowany od obszaru intensywności, z którego czerpią pozostałe środki. Tekst pojawia się również w scenie, w której Kozłowska śpiewa. Przez to jednak, że jego nośnikiem jest w tym momencie głos, a konkretnie ta szczególnie fizycznie stymulująca i wymagająca forma wydobywania głosu, jaką jest śpiew, postrzegamy go inaczej. Znaczenie usuwa się na dalszy plan wobec samej ekspresji, a przede wszystkim wobec faktu, że milcząca do tej pory performerka zabiera głos, a więc znajduje jeszcze jeden sposób, by zapanować nad przestrzenią.

W Teach Me Not! choreografowane są nie tylko ciała, przedmioty i dźwięki, ale także, często przeciwstawne, jakości – miękkość pośladków i twardość drewnianego fallusa, o które one się ocierają; męskość i kobiecość; uległość i władczość; horyzontalność i wertykalność; energia zabawy i energia transgresji. To praca, która odwołując się do konkretu doświadczenia osób związanych ze sceną, uruchamia szereg niejednoznacznych skojarzeń. Maski przywodzą na myśl z jednej strony ochronę tożsamości, a z drugiej maski wstydu stosowane w dawnych czasach, by publicznie upokorzyć winowajców. Drewniany obiekt jest jednocześnie rytualnym fallusem i tanecznym drążkiem. Performerzy są razem, ale zaraz mogą być też przeciwko sobie. Niestabilność znaczenia i charakteru poszczególnych elementów tej choreografii, migotliwość przywoływanej przez nie ikonografii, ale także ambiwalencja są największymi zaletami tej pracy.

Teach Me Not! jest też propozycją, która wywraca stolik, przy którym w ostatnich latach toczą się rozmowy na temat konieczności rewizji przemocowych metod nauczania i modelowania relacji nauczyciel – uczeń. Grudziński jest przeciwko normom, które pozwalają na to, by jednej stronie systemowo przysługiwało prawo do władztwa absolutnego nad drugą stroną, ale jest też przeciwko normatywności jako panowaniu niemożliwych do zakwestionowania zasad. W czasie, kiedy jakakolwiek forma zaprzęgnięcia seksualności do pracy artystycznej budzi strach o potencjalne nadużycia, choreograf odważa się stworzyć przestrzeń na to, by grać z seksualnością, również w kontekście relacji obecnych w sytuacji edukacyjnej. „Teach me not!”, czyli „Nie ucz mnie!” nie jest zerwaniem relacji, tylko zaproszeniem do tego, żeby być w niej inaczej.

<p class="text-align-right">17-09-2025</p>