Ubiera, zamiast rozbierać

Spektakl Mariusza Grzegorzka, niezależnie od jego wartości artystycznej, mówi całkiem wiele i o pozycji Grzegorzka w lokalnym środowisku, i o pokoleniowości w sztuce, i o dziwacznym rozłamie, który może zawsze był w teatrze obecny, ale który ostatnio daje o sobie znać ze zdwojoną siłą: jedni troszczą się o formę, innym ta forma już do niczego nie jest potrzebna. Paradoksalnie, choć to jedynie domysł, akurat o żadnej z tych trzech rzeczy Grzegorzek nie chciał mówić, a może nawet nad żadną z nich się nie zastanawiał. Czy zatem analizuję jego przedstawienie wbrew logice? Nie, analizuję w zgodzie z jedyną możliwą logiką.

Nielogiczne byłoby bowiem doszukiwanie się w spektaklu Dzieci widzą duchy jakiegoś spójnego konceptu treściowego, który wytrzymałby próbę starcia z mechaniką gestu Grzegorzka. Zrobił spektakl mający domknąć trylogię, której dwie wcześniejsze części (Pomysłowe mebelki z gąbki i Nie jedz tego! To jest na Święta) zrealizował już w Teatrze Studyjnym z aktorami Filmówki. Jak się powie „A” i „B”, to kolejna litera przychodzi z automatu. To tematy się znajdą.

Oglądamy zatem coś jakby trzeci akt cyklu, do którego zdążyliśmy się już przyzwyczaić. Robiony według podobnego przepisu (luźne sceny i pastiszowa gra), z podobną wizją plastyczną (internetowa śmieciowość) i z aktorami w wieku niemalże szkolnym. Ten wiek aktorów jest zresztą w przedstawieniu konsekwentnie ogrywany, bo każdy z wykonawców ma na chwilę scenę dla siebie, by opowiedzieć o swoich wspomnieniach z niedawnego dzieciństwa i o nadziejach na zaczynającą się już na serio dorosłość. A że aktorów jest siedmioro, to i opowieści będzie siedem – oto kolejna konsekwencja scenicznego automatyzmu. Osobiste narracje wykonawców nie wystarczą, by zapełnić czas (nieco ponad dwie godziny), pojawi się więc jeszcze kilka opowieści: między innymi pastiszowa etiuda o srogim nauczycielu (inspirowana chyba częściowo znaną z internetów historią księdza rzucającego gromy na niesubordynowanych uczestników rekolekcji), baśń braci Grimm o jałowcu, ciągnący się koncert drugorzędnych szlagierów w stylu studniówkowo-weselno-TVP-owskim… Te opowiastki, którym rozpaczliwie brakuje treści, dzieją się w ujmującej urokiem i precyzją wykonania scenografii. Niby prościutkiej – po bokach są lasy metalowych żerdzi, w centrum jest wielki ekran do efektownych projekcji – ale przecież imponująco funkcjonalnej, ożywianej przemyślaną grą świateł. Grzegorzek, dla którego plastyka sceny zawsze była istotna (złośliwi mówią, że inscenizuje obrazy, nie teksty), ale który częstokroć zatapiał przestrzeń grubą warstwą posępnej czerni lub (celowo, wiem) kiczowatego badziewia, tu jest orędownikiem teatralnej czystości, może nawet ascezy. Dostajemy komunikat ze wszech miar szlachetny: światła czarują nastroje, dźwięki delikatnie wypełniają przestrzeń i nawet aktorzy – choć przecież grają opowieść o tandecie, zresztą z dużą celnością – ciosani są ze szlachetnego kruszcu. Jest po prostu ładnie. Bez badziewia i szmiry. Jest teatralne rzemiosło, zwłaszcza rzemiosło teatralnej techniki (pracowni i akustyków) na poziomie nieosiągalnym dla wielu scen. Kostiumy Tomasza Armady, zwłaszcza te przesadzone, lśniące od cekinów i puszące się nasyconymi barwami tkanin w baśni o jałowcu, nie mają już nic z prowizorki, która cechowała jego niejeden wcześniejszy projekt (nie tylko teatralny w Studyjnym, także te tworzone nie dla sceny). Zupełnie jakby Armada, po latach chałupnictwa i przegrzebywania koszy w lumpeksach, dostał do dyspozycji szwalnię z rue Cambon. Dotąd jego ubrania były raczej ciekawe, niż zrobione. Teraz (niech za to dziękuje Jaraczowi) są po prostu ładne. Naprawdę. Pytanie tylko, czy dla Armady bądź środowiska Domu Mody Limanka, to jeszcze komplement, czy już zarzut, że przeszedł na drugą stronę mocy: z estetyki trashu w świat couture.

Na tym właśnie polega jedna z wątpliwości, które budzi ten spektakl. Mariusz Grzegorzek nie lubi wizualnego chłamu, który zalewa nasze oczy każdego dnia – wiemy to i z jego wypowiedzi, i ze spektakli, zwłaszcza tych zrealizowanych ostatnio w Studyjnym. Wiemy też – z tych samych źródeł – że to właśnie uczucie wyobcowania względem tandety pchało go do sięgnięcia po język, którym gardził. Chciał analizować tę bezstylową kakofonię, obnażając jednocześnie jej banał. To o tym były przecież i Mebelki…, i Nie jedz tego… O tym jest też najnowszy spektakl. Zastanawiam się jednak, na ile Grzegorzek rozumie świat, który bada, i na ile chce przemówić jego językiem. Bo może, po prostu, robi pastisz nowej estetyki, sięgając po materiały, których ta nowa estetyka już nie zna?

To trochę ten sam problem, który celnie badał Gombrowicz w Operetce: Szarm i spółka też czuli się nowocześnie, projektując nowe fatałaszki dla Albertynki, podczas gdy ona chciała, by ją rozbierać, nie ubierać. Współczesna estetyka śmieciowości do tego stopnia utożsamiła się ze swoimi konsumentami, że ci już nawet przestali dostrzegać jej kod. Nowych klientów YouTuba nie drażnią filmiki kręcone z ręki, niedoświetlone kadry i pozbawione konstrukcji vlogi. Grzegorzek konsumuje zaś ten świat z jedwabną serwetką pod brodą i ze srebrnymi sztućcami w dłoniach. Trochę jak bohaterowie Matwych wód Bruno Dumonta, którzy pysznią się swoją nowoczesnością, wskazując na modernistyczną willę, którą kazali sobie zbudować, zaznaczając przy tym z rozpędu, że jest ona z granitu, tak jednak obrobionego, by wyglądał jak surowy beton. To właśnie robi Grzegorzek – z najlepszych materiałów i przy pomocy najlepszych rzemieślników, robi spektakl, który udaje, że jest tandetny i nowoczesny. Dlatego też zastanawiałem się, czy dla Armady zamiana trashu na couture (i to haute couture) jest powodem do dumy i autentyczną realizacją siebie, czy porzuceniem Limanki. Sam wolę tego Armadę, co wyszedł spod igły przyzwoitego krawca, ale chyba dlatego, że nigdy (ot, różnica pokoleń) nie przekonałem się do jego poetyki śmieciowości. Gdzie jednak swoje miejsce widzi Armada?

Wątpliwości te mogą tchnąć hamletyzmem. A jednak będę tych pytań bronił, bo mają one dość fundamentalne znaczenie. Otóż odnoszę wrażenie, że Mariusz Grzegorzek, mimo wielkiej inwestycji w próbę przekonania widzów, że oto montuje spektakl z tworzyw dobrze znanych młodemu pokoleniu, tak naprawdę robi spektakl będący wypracowaniem z własnego spojrzenia na ten świat. Tak jakby zamiast rozbierać Albertynkę, na nowo ją ubierał. Jakby budował brutalistyczne gmaszysko, ale nie z żelbetonu, tylko z ręcznie obrabianego kamienia. Co w tym złego? Ano to, że tak zrobiony spektakl mija się z prawdą. Jest przebierańcem. I to nie tanim czy rubasznym. Jest przebierańcem, którego kostium uszył najlepszy z krawców, by jego wysublimowany klient mógł poudawać kloszarda. Nie dajmy się nabrać: Grzegorzek nie oddaje tu głosu młodym, nie otwiera sceny na nową, nieswoją estetykę. Robi gest, który – to dziś modne słowo – należałoby uznać za gest par excellence wyższościowy.

Stoi za tym frustracja? Na pewno. Uświadomiona? Tego już nie wiem. Czy młodzi twórcy, którymi się otoczył, też mają podobne wątpliwości? Nie sądzę. Mariusz Grzegorzek to jeden z największych, może największy, erudyta łódzkiego środowiska teatralnego. Rozczytany, elokwentny, rodzaj mistrza, który magnetyzuje alumnów. W Jaraczu, a na co dzień najpewniej i w Filmówce, niewielu potrafi dotrzymać mu kroku w erudycyjnych tyradach. Jest swoistą gwiazdą tego światka. A to u artysty rodzi pewność siebie i większe umiłowanie do dawania odpowiedzi niż do stawiania pytań.

O czym bowiem jest spektakl Dzieci widzą duchy? O badziewiu naszych czasów? Litości! To nie jest temat, który potrzebuje stu kilkudziesięciu minut i teatralnego zaangażowania sporej grupy ludzi. Jest to, niestety i niezamierzenie, spektakl o samozadowoleniu. Stąd też biorą się jego nieznośne dłużyzny, będące wynikiem niechęci reżysera, do chwycenia za nożyczki i do wycinania całych sekwencji. Więcej, stąd zresztą pomysł, by robić trzecią część trylogii. Więcej, pomysł, by w ogóle robić trylogię.

Szkoda, że nikt nie wyperswadował Grzegorzkowi, by poprzestał na jednym spektaklu z cyklu. Nikt tego nie zrobił, bo też trudno o dyskutanta godnego Grzegorzka. Cierpią jednak na tym i widzowie, i sam reżyser, który najpewniej nie musiał z nikim o swoich pomysłach dyskutować, nikogo nie musiał do niczego przekonywać. Otoczony ludźmi, dla których jest mistrzem, widział wokół siebie jedynie huśtające się raz w górę, raz w dół głowy i zamglone oczy mówiące: tak, właśnie tak.

Doszło zatem do sytuacji, w której Grzegorzek-artysta najcelniej wypowiada się bez sięgania po swoje artystyczne tworzywo. Lepiej wiemy, co myśli, dzięki jego wywiadom, a zwłaszcza wykładom inauguracyjnym na Filmówce, niż dzięki jego przedstawieniom. A gdy już w przedstawieniach pojawi się jakiś czytelny znak, to… To też żal, że nikt z Grzegorzkiem o tym nie rozmawiał. Czy naprawdę żart z molestowania aktorki, już na początku spektaklu, był potrzebny? Domyślam się, o co chodziło reżyserowi. Martwi go, że przeskalowana poprawność polityczna staje się realnym problemem artysty. Ale może zamiast robić na ten temat żart, warto zrobić o tym spektakl?

Dzień po premierze Dzieci widzą duchy oglądałem Gargantuę i Pantagruela w reżyserii Jakuba Skrzywanka w Teatrze Horzycy. To naprawdę zły spektakl, naprawdę o niczym. Ale oglądając tandetę scenicznych środków wykorzystanych przez zespół Skrzywanka, nie miałem wątpliwości, że trash jest ich naturalnym językiem. Tak naturalnym, że aż przestał im przeszkadzać, że pewno nawet nie umieliby go zdefiniować, a może i dostrzec. Oba spektakle dzieliło więcej niż dwadzieścia cztery godziny i sto osiemdziesiąt kilometrów. Wstrętniejszy był mi Gargantua. Ale zawiódł bardziej Grzegorzek: jeśli nie on będzie bronił swojego języka i swoich myśli o świecie, to kto?

28-02-2020