Laboratorium ludzkie

Zaskakujący jest wybór twórców przedstawienia: nie wiem, kto dziś czyta powieści Honoriusza Balzaca, ale nie pamiętam scenicznej realizacji jego utworu. Co więcej, Małgorzata Warsicka i Michał Kurkowski sięgnęli po Kuzynkę Bietkę – dzieło, owszem, wymieniane pośród najbardziej fascynujących w dorobku Balzaca, ale mniej znane niż inne z cyklu Komedia ludzka.

Jak przyznaje sama reżyserka: „W Kuzynce Bietce w sposób wyjątkowo przejrzysty autor porusza problemy obsesyjnie zajmujące go przez niemal trzydzieści lat pracy, dzięki czemu otrzymujemy prawie dokumentalny opis życia ówczesnego Paryża. Obraz ten jest niepokojąco bliski naszej współczesności – nadal wszechwładny pieniądz wyznacza granice moralności, a czystą miłość zastępuje pędem do kariery”.

Michał Kurkowski i Małgorzata Warsicka dokonali adaptacji powieści niezwykle precyzyjnie: dla widza jasne są wzajemne układy postaci, ich uwikłania, intencje, skrywane przed otoczeniem namiętności i ambicyjki, ale też wydane na ludzkie spojrzenia upokorzenia i tytułowe upadki. Upadków jest wiele, ale za niemal wszystkimi stoi chęć utrzymania społecznego statusu, miejsca w układzie towarzyskim i finansowym. Niekiedy to dążenie jest rozpaczliwie bezradne, kiedy indziej drapieżne. „Szacunek ludzki zaczyna się od pięćdziesięciu tysięcy renty” – mówi jedna z postaci. Bieda wyklucza.

Ową wykluczoną jest właśnie kuzynka Bietka (Dorota Godzic), uboga panna, której opowieści o szczęśliwym romansie wysłuchują z niedowierzaniem i lekką pogardą baronowa Hulot (Dominika Bednarczyk) i jej córka Hortensja (Lena Schimscheiner). Elżbieta niejako w odwecie rozpętuje intrygę, w wyniku której następuje szereg upadków: moralnych, ale też ekonomicznych. Jest cichą sprawczynią miłosnych zawodów, etycznych klęsk, upokorzeń i rozczarowań. Umiera otoczona szacunkiem rodziny – nikt nie orientuje się, że ich sytuacja została zaprojektowana i zrealizowana przez ubogą krewną.

Małgorzata Warsicka komponuje świat przedstawienia prosto i wyraziście. Centralne miejsce w przestrzeni scenicznej zajmuje długi stół, przy którym raz po raz siadać będą postaci. Ale najistotniejsze rozmowy toczą się przed nim, niejako w pustce. Bohaterowie wkraczają w świat spektaklu wprost z krzeseł, które zajmują, będących niejako pierwszym rzędem widowni. Pojawiają się, kiedy nadchodzi ich kolej, wywołani przez ciąg zdarzeń. Nad wszystkim zaś czuwa siedząca w głębi sceny Józefa (Barbara Majewska), śpiewaczka i kurtyzana. Uwielbiana przez Paryż, uosabia pożądanie – nie tylko erotyczne, ale również żądzę bogactwa i uznania. Barbara Majewska współtworzy przestrzeń akustyczną przedstawienia, którą, jak mówi reżyserka, twórcy potraktowali „w sposób eksperymentalny”, wykorzystując „prototyp XIX-wiecznego instrumentu muzycznego, symfonionu”.

Ta umowność scenicznej sytuacji nie przeczy jednak intensywności emocji i konfliktów, wręcz przeciwnie: Warsicka przygląda się ludzkiej komedii z pasją entomologa. Powieść Balzaka, której akcja obejmuje lata, zamyka w półtoragodzinnej narracji przedstawienia, a każda relacja wydaje się zarazem wyjątkowa i uniwersalna. Wyjątkowa, bo budują ją konkretne, obdarzone indywidualnością postaci, uniwersalna – bo każdy z układów dobrze znamy. Mąż, żona i kochanka; żona i uwodziciel, który chce zdobyć cnotliwą kobietę, oferując spore korzyści; zaaranżowane uwiedzenie, mające doprowadzić do ruiny szacownego obywatela; niewinna dziewczyna zakochująca się w łajdaku; perfidna piękność, wykorzystująca kolejnych mężczyzn i wikłająca ich w niebezpieczne zależności.

W tym spektaklu podoba mi się nie tylko sposób, w jaki reżyserka buduje kolejne sceny – niczym modelowe przykłady gry od wieków prowadzonej przez ludzi. Przedstawienie Warsickiej jest tak udane również dzięki aktorom. Przejmująca i bezwzględna baronowa Hulot Dominiki Bednarczyk powoli traci resztki złudzeń, a potem usiłuje ratować to, co jeszcze wydaje się nie do końca stracone; jej mąż (Sławomir Maciejewski) balansuje między okrucieństwem a bezradnością, czerpie siłę z miłości własnej i pewności, jaką daje mu miejsce w społecznej hierarchii; Hortensja Leny Schimscheiner z początku nie przystaje do gry pozorów uprawianej przez rodziców, jest szczera i spontaniczna, ale szybko przekonuje się, że owa ufność czyni z niej ofiarę. Są jeszcze dwie kobiety: Bietka i Waleria (Katarzyna Zawiślak-Dolny). Obie zdeterminowane do walki wszelkimi dostępnymi sposobami, by utrzymać się na powierzchni życia, które coś znaczy „od pięćdziesięciu tysięcy renty”. Dojrzała i młoda, szara i olśniewająca – muszą zawrzeć sojusz, by móc podjąć jakąkolwiek grę.

Małgorzata Warsicka mówiła przed premierą, że Balzac „Opisał podejście do życia zarówno nowo powstałych, jak i odradzających się starych klas społecznych”. Dzieje upadków okazują się przedstawieniem dotkliwie współczesnym – jak twierdzą socjologowie, w Polsce mamy obecnie do czynienia z kształtowaniem się społeczeństwa klasowego. Warsicka, adaptując „najokrutniejszy utwór pisarza”, nie pozostawia widzowi złudzeń: cena, jaką przyjdzie nam zapłacić, będzie wysoka.

6-06-2016